De monarchie van Java in gevaar

De Sultan van Yogya Hamengkubuwono de Tiende grinnikt samen met oud-minister van Buitenlandse Zaken Ben Bot tijdens diens bezoek aan de kraton in dec 2006. Eigen foto

Indonesië heeft weliswaar een president, en geen koning.

In de officieuze hoofdstad van het eiland Java, Yogyakarta, zwaait echter Sultan Hamengkubuwono de Tiende de scepter.

Maar voor hoe lang nog, zo vroeg de Indonesische president Yudhoyono zich af. Een nieuwe wet in Jakarta moet een einde maken aan de speciale status van de Sultan. Talloze Javanen zijn nu razend. Ze eisen een volksreferendum over de wet.

De laatste keer dat in Indonesie een referendum werd gehouden, was in 1999 in Oost-Timor. Toen stemde de Oost-Timorese bevolking tegen autonomie, en werd Oost-Timor een onafhankelijk land. Het is onwaarschijnlijk dat Yogya hetzelfde lot is beschoren. Maar de suggestie voor een referendum is al genant genoeg voor de Javaanse president Yudhoyono.

Behalve sultan, bekleedt de charmante Hamengkubuwono de Tiende ook de post van gouverneur van de provincie Daerah Istemewa Yogyakarta, oftewel het speciale gebied Yogyakarta. Hij hoeft hiervoor geen verkiezing te winnen, want door zijn status als sultan heeft hij nu automatisch recht op het gouverneurschap.

President Soekarno en het republikeinse leger kozen eind jaren veertig tijdelijk Yogya als hoofdstad van Indonesië om de strijd tegen de Nederlanders voort te zetten.

Politieke partijen, waaronder president Yudhoyono’s Partai Demokrat lijken nu hun zinnen te hebben gezet op de macht in de historische stad Yogyakarta.

Prominente politici en commentatoren openden de afgelopen dagen de aanval  op Yogyakarta’s gouverneur en sultan:

De sultan zou teveel bezig zijn met zijn zakelijke ondernemingen. Ook zouden de aardbeving in 2006 en de uitbarsting van de Merapi-vulkaan in de Javaanse cultuur kunnen worden uitgelegd als ontevredenheid van de Javaanse godenwereld over de huidige gang van zaken.

Maar het lucratieve gouverneurschap van Yogyakarta is waarschijnlijk de voornaamste reden waarom niet-aristocratische politici de jacht hebben geopend op de Sultan.

Een groot deel van het Indonesisch parlement wil een wetswijzing waarmee de speciale status van het sultanaat in Yogyakarta wordt beperkt. De hamvraag is nu welke krachten achter deze hetze spelen? Misschien dit een ‘pre-emptive strike’ om de kansen van de sultan tijdens de presidentsverkiezingen van 2014 te verkleinen.

Sommige analisten beweren dat president Yudhoyono en zijn partij hun macht in het hart van Java willen consolideren, om zo een solide electorale basis voor de komende jaren te vormen.

De Davidoff-sigaretten rokende Hamengkubowono is de afgelopen dagen opmerkelijk stil gebleven. Misschien heeft hij een oud Nederlands gezegde van zijn in Leiden opgeleide vader, Sultan Hamengkubuwono de negende, goed opgevolgd: ‘Als je wordt geschoren, moet je stil zitten.’

Het tij begint inmiddels te keren. Veel Javanen in Yogyakarta en omstreken vinden het maar niets dat schreeuwerige politici in Jakarta hun sultan door het slijk halen. Prominente Javanen spreken op alle televisiezenders schande van de retoriek rondom de sultan en zijn politieke positie.

En terwijl de Sultan zijn kraton opende voor slachtoffers tijdens de Merapi-ramp, besloot president Yudhoyono na een groot tweedaags mediacircus alweer Yogyakarta te verlaten.

Blijf van onze sultan af, zo lijken veel Yogyakartanen te denken.

De opmerking van president Yudhoyono dat Indonesië een republikeins en geen monarchistisch systeem kent, lijkt nu als een boemerang de regering te raken. Zelfs een democratisch gekozen president van Indonesië kan niet zomaar dingen zeggen over de sultan van Yogyakarta.

Panieki in Amurang

Docenten, studenten en leerlingen genieten van het practicum tijdens het Amurang Science Project.

Deze week begeleid ik een onderwijsteam van leraren natuurkunde tijdens hun workshop in het plaatsje Amurang, in Noord Sulawesi.

Amurang is een wat luidruchtig kustplaatstje ten zuiden van Manado. De belangrijkste middelbare school is de SMA SMP Katolik Aquino. Op maandagochtend stipt acht uur zaten alle deelnemers klaar in de schoolbanken. De twee natuurkundigen Norbert en Ron, van de Universiteit van Amsterdam en het Fons Vitae Lyceum, konden meteen beginnen.

Enthousiast stopten ze digitale thermometers in hete kopjes koffie, meetten ze de snelheid van de verkoelende ventilatoren, en werd met kikkersprongen van deelnemers een grafiek van beweging gemaakt. In groepjes gingen de lokale leraren, studenten en leerlingen met Hollandse namen als Myke, Frans en Marcel hard aan het werk. “Eindelijk kunnen we gewoon practicum doen tijdens een workshop in plaats van eindeloze theorie,” zei lerares Myke zuchtend. Na enkele dagen workshop waren Ron en Norbert ondanks het gebrekkige Engels van sommige deelnemers zeer verrast door het natuurkundige niveau. “Sommige van die gasten zijn echt briljant. Koppie-koppie,” lachte Norbert.

S’avonds zaten we uitgeput op het balkon van het katholieke weeshuis waar wij mochten logeren. Twee eenvoudige kamers waren voorbereid, en elke dag werd er lekker gekookt: sate babi, cakalang-vis, het enige dat ontbrak was de paniki.

Maar van uitrusten komt er weinig s’avonds op het balkon. Naast de katholieke school is een kerkgemeenschap bezig een nieuwe kerk te bouwen. Twee luidsprekers op metershoge palen hebben ze al. En rond zeven uur begint het terreur: Een predikant begint met valse stem religieuze liederen te zingen. Daarna gaat hij anderhalf uur lang de namen opnoemen van families en personen die een duit in het zakje hebben gestopt. “Ik dacht dat die moskee lawaai maakte. Maar dit slaat alles,”zegt een van de Nederlandse gasten.

Alle bewoners van Amurang houden wel van lawaai maken. Om kwart voor zeven s’ochtends horen we de zware basstonen van Zuid-Amerikaanse Salsa tot en met Lady Gaga. Het zijn de chauffeurs van de blauwe angkot-busjes die alle leerlingen naar de school brengen. Het swingt erop los, terwijl tientallen kids in blauwe batik-pakjes de school inrennen.  In Noord-Sulawesi ben je pas een man als je een goede stereo-installatie met bass-woofer in je auto hebt zitten.

Op woensdag gingen we na de workshop de markt van Amurang bezoeken. Onder een oranje zeil stonden stalletjes langs een modderig voetpadje. Winkeltjes met reusachtig vuurwerk trokken al snel onze belangstelling. Maar het echte explosieve stalletje moest nog komen. Bij een klein zijpaadje zat een armzalig kraampje met twee grote houten banken. Een afgehakte varkenskop bleef me aanstaren. Op een tafel lag een donkergekleurd wezen. “Een gekookt aapje,’ wist de slager mij haarfijn te vertellen. Ook lagen er nog wat stukken hondevlees. Op een andere tafel lagen tientallen gedroogde vleermuizen. “En dat is nou de beroemde Paniki,” zei de slager trots tegen zijn steeds blekere Nederlandse gasten.

Obama has left the building

De Elvis van Java rockte de pan uit.

President Obama was minder dan negentien uur in Jakarta. Maar veel kan gebeuren in negentien uur.

De Indonesiërs wachten al twee jaar op de komst van het jongetje uit de Jakartaanse buurt Menteng. Obama zegde zijn geplande bezoek twee keer af, maar dinsdagmiddag negen november lukte het hem toch om met de Airforce One in het militaire Halim-vliegveld te landen.

Een dag hiervoor zag ik al twee grote straaljagers over mijn huis in oost-Jakarta vliegen. Een voorteken dat er belangrijk bezoek aankwam.

Maar de Indonesiërs hebben momenteel veel aan hun hoofd: een tsunami, een vulkaanuitbarsting en de dagelijkse politieke schandalen. Hadden ze nog wel tijd een bezoek van de ooit zo gevierde eerste zwarte president van Amerika?

De politie in Jakarta verzekerde de bevolking dat de wegblokkades en files zouden worden geminimaliseerd, mogelijk uit vrees voor een kritiekgolf van de cynische Jakartanen.

Dinsdagavond bestond Obama’s bezoek vooral uit veel droge, diplomatieke formaliteiten: een bezoek aan het paleis, een staatsdiner. Ook de Obama-party in het luxe Bellagio-gebouw in centraal-Jakarta kwam niet echt van de grond. Aan de muziek lag het niet. Een Indonesische Elvis was druk aan het heupwiegen en swingen, de King zou trots zijn geweest. Rijke Javaanse gezinnen en zakenlieden zaten wat verveeld op de stoelen. Het spetterende Obama-feest van twee jaar geleden op dezelfde locatie leek uit een ver verleden.

Obama’s honeymoon en hype zijn al lange tijd voorbij. Maar niet in Indonesië, zo bleek toch plotseling op de vroege woensdagochtend. Barack en Michelle dwongen veel respect en bewondering af toen ze bij de grote Istiqlal-Moskee hun schoenen uitdeden en Michelle een hoofdsluier droeg. Pardoes verschenen op alle sites en televisiezenders foto’s van een Amerikaanse president op sokken.

Ook ontstond er nog een relletje rondom de ultraconservatieve islamitische minister van Communicatie, Tifatul Sembiring. Gretig schudde hij onder het oog van televisiecamera’s de hand van Barack Obama, en daarna First Lady Michelle Obama.

Maar hé, had de druk twitterende strenge moslim Sembiring niet regelmatig benadrukt dat hij nooit de handen van vrouwen schudt, die geen familie of echtgenote zijn?

Zowel Indonesische zenders als Amerikaanse media sprongen direct op de kwestie, schoorvoetend meldde de minister dat Michelle haar hand te ver had uitgestoken, waardoor hij niet anders kon. Videobeelden toonden echter een ander beeld van de polygame minister van Communicatie, die ooit op twitter Adolf Hitler citeerde.

Het bezoek van Obama was ook niet slecht voor het Nederlandse bedrijfsleven, vertelde de Frieze bartycoon Bartele Santema. Zijn kranten-distributiebedrijf moest op dinsdag drie kranten leveren aan het Shangri-la Hotel waar president Obama, die nacht zou slapen: De New York Times, Washington Post, en USA Today. De bestelling was gedaan op naam van…Obama.

Het was bij zijn lezing op de Universitas Indonesia, dat Barack Obama werkelijk de ‘hearts and minds’ van de meeste Indonesiërs won. Mensen waren aan de buis gekluisterd toen de Amerikaan op redelijke manier Indonesische woorden en zinnen sprak: “Pulang kampong nih,” oftewel ‘Terug in mijn kampong, he” zullen de geschiedenis ingaan als de fameuze woorden van de Amerikaanse president tijdens zijn staatsbezoek. Met deze openingswoorden had hij het publiek van tienduizend studenten en andere uitgenodigden al de eerste seconde volledig gewonnen.

Toen begon hij aan een sterke toespraak, waarin Nederland ook wel indirect in voorkwam:

“Let me begin with a simple statement: Indonesia is a part of me. I first came to this country when my mother married an Indonesian man named Lolo Soetoro. As a young boy, I was coming to a different world. But the people of Indonesia quickly made me feel at home.

Jakarta looked very different in those days. The city was filled with buildings that were no more than a few stories tall. The Hotel Indonesia was one of the few high rises, and there was just one brand new shopping center called Sarinah. Betchaks outnumbered automobiles in those days, and the highway quickly gave way to unpaved roads and kampongs.

Most of all, I remember the people – the old men and women who welcomed us with smiles; the children who made a foreigner feel like a neighbor; and the teachers who helped me learn about the wider world.”

“When my step-father was a boy, he watched his own father and older brother leave home to fight and die in the struggle for Indonesian independence. I’m happy to be here on Heroes Day to honor the memory of so many Indonesians who have sacrificed on behalf of this great country.”

“When I moved to Jakarta, it was 1967, a time that followed great suffering and conflict in parts of this country. Even though my step-father had served in the Army, the violence and killing during that time of political upheaval was largely unknown to me because it was unspoken by my Indonesian family and friends. In my household, like so many others across Indonesia, it was an invisible presence. Indonesians had their independence, but fear was not far away.”

“As a child of a different race coming from a distant country, I found this spirit in the greeting that I received upon moving here:Selamat Datang. As a Christian visiting a mosque on this visit, I found it in the words of a leader who was asked about my visit and said, “Muslims are also allowed in churches. We are all God’s followers.”

“That spark of the divine lies within each of us. We cannot give in to doubt or cynicism or despair. The stories of Indonesia and America tell us that history is on the side of human progress; that unity is more powerful than division; and that the people of this world can live together in peace. May our two nations work together, with faith and determination, to share these truths with all mankind.”

Eenzaam op de Merapi

Het vliegverkeer in Midden-Java is een chaos door de rokende Merapi. Alle vluchten naar Solo en Yogya zijn geannuleerd. De Merapi zal nog weken roken en vuur spuwen. De voorspelde sprint is een marathon geworden.

Met veel Indonesische vrienden besprak ik de afgelopen dagen de toestand rondom de Merapi. De discussie draaide al gauw om de dood van Mbah Marijan. De 83-jarige ‘sleutelbewaarder’ van de Vuurberg Merapi was in het harnas gestorven. Hij had spiritueel contact met de vuurberg en bewaakte zowel de Merapi als de bewoners die er leefde. In de Javaanse cultuur gelooft men dat mens en natuur onderdeel vormen van een groter geheel. Op dinsdag 26 oktober barstte zijn geliefde vulkaan opnieuw uit. Het plaatsje op de bergrug van de Merapi werd verstikt en verschroeid door kokendhete stoom en as.

Pas een dag later kon het verdrietige nieuws worden bevestigd. Mbah Marijan was niet meer. Ik had hem vier jaar geleden opgezocht, toen ik voor de Telegraaf verslagdeed van de vuurspuwende berg.

In zijn eenvoudige huisje werd ik gastvrij ontvangen door Mbah Marijan. Hij was toen nog redelijk onbekend bij het grote publiek. Maar dat zou snel veranderen. Terwijl de Merapi steeds meer rook en lava uitstootte, werd de sultan en tevens gouverneur van Yogyakarta, Hamengkubuwono de Tiende steeds nerveuzer. Want Mbah Marijan bleef rustig op zijn plek. En met hem duizenden Javanen die liever naar hun ‘Juru Kunci’ luisterden dan naar hun gouverneur. En Mbah Marijan bleek gelijk te hebben. De eruptie van de Merapi in 2006 bleek een grote anticlimax. Dit leidde tot pijnlijk gezichtsverlies voor de gouverneur. En tegelijkertijd won Mbah Marijan nationale en internationale bekendheid met zijn visionaire krachten.

Al snel had het altijd meekijkende bedrijfsleven van Jakarta hem gevonden. Mbah Marijan kreeg een lucratieve deal bij Extra Joss, een energiedrankje dat je superkrachten geeft. Mbah Marijan stond in het televisiespotje zij aan zij met een reusachtige gewichtheffer en een bloedmooie televisiester. De energie van de Merapi zou in het drankje zitten. Mbah Marijan bleek verder geen gierige man. Het flinke bedrag dat hij met de reclame’s kreeg, verdeelde hij rechtstreeks onder zijn buren en dorpelingen. Hij bleef simpel en eenvoudig in hetzelfde huis wonen.

De afgelopen jaren leek hij de aandacht te schuwen. Een oneindig bezoek van journalisten en geïnteresseerden begon zijn leven te domineren. Boven zijn voordeur werd een groot bord geplaatst: ‘Geen ontvangst meer na zeven uur s’avonds.’  Maar Mbah Marijan bleef bezoek ontvangen, waarna hij in het Javaans uitleg probeerde te geven over de Merapi. Op zijn oude dag maakte hij overuren als sleutelbewaarder van de Merapi.

De afgelopen weken waren de grote finale. Terwijl de Indonesische autoriteiten met reusachtige evacuaties bezig waren, bleef Mbah Marijan rustig thuis zitten te wachten. En toen barstte de Merapi uit.

Iedereen verloor direct contact met Mbah Marijan. De vraag is nu waarom hij op de vulkaan is gebleven? Wist hij dat de Merapi ging uitbarsten? Wilde hij tot het einde bij zijn vulkaan blijven? Of is hij ook verrast? In het dorp vielen nog 25 andere slachtoffers, waaronder een jonge Indonesische journalist.

In het cynische Jakarta vragen veel mensen af of Mbah Marijan niet beter naar de autoriteiten had moet luisteren. Waren de 26 doden in het dorp te voorkomen? President Yudhoyono meldde in een toespraak dat Indonesiërs gelovig moeten zijn, maar ook rationeel moeten nadenken. God en wetenschap is met elkaar te combineren. Misschien moet hij dit vaker zeggen. De sultan van Yogya moet nu een nieuwe Sleutelbewaarder uitkiezen. Misschien wordt hij pragmatischer, en is Mbah Maridjan de laatste van zijn spirituele Javaanse generatie.

Veel water en verwarring

Brommers gaan kapot in het kniehoge water. De banjirs zijn een jaarlijkse 'traditie' in Jakarta. (Eigen Foto)

In Indonesië is er nooit gebrek aan nieuws. Op maandagavond 25 oktober heeft een beving met een kracht van 7.8 op de schaal van Richter een tsunami veroorzaakt bij het eiland Mentawai aan de kust van West-Sumatra. Het aantal doden en vermisten zal vermoedelijk in de honderden lopen.

Diezelfde avond stroomde Jakarta geheel onder door de aanhoudende regenbui. Tienduizenden mensen vertrokken rond zessen vanuit hun kantoor, en kwamen pas rond middernacht uitgeput thuis. Het regenseizoen begint vroeg dit jaar. En de circa twaalf miljoen Jakarta raken langzamerhand uitgeput door de regenbuien, waterplassen en urenlange verkeersfiles.

Tegelijkertijd berichtten de Indonesische media diezelfde maandag over de Merapi-vulkaan in Midden Java, die op uitbarsten staat. Circa zestigduizend mensen moeten geëvacueerd worden voor de gevaarlijkste vulkaan van de archipel.

De Merapi loopt al meer dan een week te roken en te schokken. De Indonesische regering heeft de hoogste alarmfase aangekondigd.

Vice-president Boediono bezocht dinsdag 26 oktober de opvangkampen rond de Merapi. Maar in de namiddag bleek dat dit niet de grootste ramp in Indonesië was.

Gespannen vernam ik de avond daarvoor berichten over een mogelijke tsunami op het eiland Mentawai. Maar het metereologische instituut BMKG in Jakarta had de tsunami-waarschuwing toch ingetrokken op maandagavond?

Bijna twintig uur later sijpelen de berichten door over  verwoeste vissersdorpen met honderden vermisten. Hoogstwaarschijnlijk is de Indonesische media wakker geschud door Australische collega’s die berichten vernamen van tien vermiste Australische surfers. Zij bevonden zich op een grote vakantieboot. Een watergolf van drie meter zou op het eiland zijn geslagen.

De grote vraag deze week is waarschijnlijk waarom het BMKG-instituut de tsunami-waarschuwing introk. En waarom de Indonesische regering ook aanvankelijk geen nieuws over een tsunami bij het publiek presenteerde. Wat zal dit  betekenen voor als er ergens een aardbeving plaatsheeft, maar de tsunami-waarschuwing wordt ingetrokken?

Het wantrouwen heerst niet alleen in de aardbevingsgevoelige uithoeken van de archipel. In Jakarta is iedereen het jaarlijkse ‘banjir’ fenomeen spuugzat. De banjir’s zijn de overstromingen, die ontstaan als het langer dan een half uur stortregent. In Jakarta regende het gisteren meer dan vier uur lang. De woede en frustratie richt zich nu op Jakarta-gouverneur Fauzi Bowo. De goedlachse Betawi was gisteravond nergens te vinden. “Waar ben je nou?” kopte kwaliteitskrant Kompas op de website. Op dinsdagochtend schudde hij lachend zijn hand naar de vele toegestroomde journalisten. Maar enig commentaar van de Jakartaanse topbestuurder was er niet.

Echt boos kunnen veel Indonesiërs niet meer worden. De onuitputtende stroom natuurrampen heeft zowel de bevolking als de regering rampen-moe gemaakt.

Indonesische journalisten blijven overal achteraan hollen. En in Jakarta begint het ook nu, terwijl ik dit schrijf, weer te regenen.

Pak Rosihan ontmoet de President

Pak Rosihan verloor zijn vrouw Zuraida op 5 september. De gouverneur van Jakarta, ministers en oud-vice-presidenten kwamen hem condoleren in de Jalan Surabaya.

Enkele dagen na president Yudhoyono’s besluit om zijn bezoek aan Nederland uit te stellen, ontmoette ik de bekende Indonesische journalist Rosihan Anwar.

De Sumatraanse persman kwam als jonge reporter eind jaren veertig naar Nederland om de Rondetafel-conferentie bij te wonen. Hij bracht zijn Jakartaanse bruid Zuraida mee voor een bezoek aan het koude Holland.

Nog steeds woont Rosihan in een prachtig oud huis aan de Jalan Soerabaya, een bekende straat in de elitewijk Menteng, het oude Weltevreden. Rosihan Anwar was vorig jaar december voor het laatst in Nederland. Hij zou in een mooi, luxe hotel slapen, totdat de Indonesische ambassadeur Yunus Habibie Effendi lucht kreeg van zijn komst. Onmiddelijk ontfermde hij zich als een jongere broer over de grote journalist Anwar, die uiteindelijk te gast was in de ambassadeurswoning. In die periode had ik een interview met Zijn Excellentie, waardoor ik toevallig ook ‘Pak’ Rosihan ontmoette in de statige residentie van ambassadeur Habibie. Hierover schreef Anwar in zijn boek ‘Napak tilas ke Belanda,’  een chronologie van al zijn bezoeken aan Nederland.

Toen ik hem op 13 oktober ontmoette in zijn huis in Menteng, was Pak Rosihan nog steeds aangeslagen en verdrietig. Na een huwelijk van een halve eeuw is zijn echtgenote Zuraida op vijf september heengegaan. “Ik kan nog niet onze slaapkamer slapen. Ik ben zeer verdrietig. Maar mijn kleindochter is pyscholoog, en zegt dat ik weer moet doorgaan met mijn leven.”

Ik wilde Rosihan Anwar interviewen over het uitgestelde staatsbezoek van president Yudhoyono. Tijdens het gesprek leefde de oude taaie journalist weer helemaal op. Hier een verslag van het interview met de gearticuleerd Nederlands sprekende Rosihan Anwar over het uitstel van Yudhoyono, de aangeboren Nederlandse ziekte, Koningin Beatrix en het woord omnipotent:

‘Nyali’: Javaanse lef

“RMS is toch geen factor meer voor de Republiek. De republiek is te groot. Maar de rechtszaak kon voor SBY (Susilo Bambang Yudhoyono) worden gevoeld als een belediging. Hij is een Javaan, en dus erg sensitief. Ik ben een Sumatraan, het kan mij niet verdommen wat mensen zeggen.

Het is nu belangrijk dat SBY zo spoedig mogelijk naar Holland zal gaan. Koningin Beatrix gaat binnenkort de troon overhandigen aan Willem-Alexander. Als haar laatste taak zou ze de Indonesische president ontvangen, terwille van de goede relatie tussen Nederland en Indonesie. Ga dus snel, want binnenkort vindt de abdicatie plaats.”

“Indonesië begrijpt niet dat de Nederlandse regering niet kan intervenieren in de rechtspraak. ‘Tidak bisa diatur.’ Het kan niet geregeld worden zoals hier in Indonesië.”

“Tijdens het bezoek van Soeharto in 1970 was de ambassadeurswoning bezet door de RMS. Dit was al gerapporteerd aan Soeharto. Maar hij zei: ‘Okee,’ en hij vertrok. Op het vliegveld werd hij in alle grootheid ontvangen door Koningin Juliana en Prins Bernhard. Het presidentieel vliegtuig werd begroet door acht straaljagers. Soeharto had ‘nyali,’ dat is een Javaans woord voor lef.”

Aangeboren ziekte

“In 1946 was ik bij de Balino-conferentie in Makassar. Ik was 24-jaar en was een van de weinige ‘republikeinse’ journalisten uitgenodigd door generaal Van Mook. Ik was de eerste redacteur van de krant Merdeka.

Toen leerde ik dat Nederlanders zijn geobsedeerd door legalistisch werk.  Den Haag verklaarde dat er alleen maar over onafhankelijkheid kon worden gepraat na gezagsherstel op de archipel. Maar Den Haag had geen benul wat er gebeurd was op Java tijdens de Japanse bezetting. Ook beschouwde Nederland Soekarno een collaborateur.”

“De Hollanders hebben een ‘penyakit bawahan,’ een aangeboren, ingebouwde ziekte: ze zijn legalistisch. En dit leidt tot ambiguiteit en dubbele standaarden.

Daarom heeft Nederland zestig jaar nodig om te komen tot erkenning van de proclamatie van 17 augustus 1945.  Daarvoor  geloofde Nederland in de soevereiniteitsoverdracht van 27 december 1949. Indonesië zegt nu ‘potverdomme, ik heb al geproclameerd.’ Dit maakte de verhouding altijd troebel.”

Op het Paleis in Jakarta

“Vorig jaar ging ik met alle hoofdredacteurs naar Cikeas. Het was kort na de presidentsverkiezing Volgens het protocol ben ik de oudste en mocht ik als eerste praten. Ik zei : “SBY, U bent omnipotent. ‘ Sommige redacteurs dachten dat ik het woord ‘impotent’ had gebruikt. ‘Die Rosihan is wel brutaal,’ zeiden veel collega’s. Maar SBY begreep het woord gelukkig wel.”

Zelfrespect en het land van de windmolens

Het bezoek van president Yudhoyono was groots aangekondigd.

Het was het eerste bezoek van een Indonesisch staatshoofd aan Nederland in veertig jaar. Zijn entourage zat dinsdag vijf oktober al in het vliegtuig. Ook de koffers van de president en zijn First Lady waren al aan boord. En toen opeens rond twee uur s’middags Indonesische tijd ging het mis.

Het leek er vorige week op dat het besluit om het bezoek uit te stellen erg abrupt gemaakt werd. Alles stond al klaar in Nederland. Koningin Beatrix wachtte op de statige president van de derde democratie ter wereld. Het was een klein groepje Molukse activisten die roet in het eten gooide. Of was er meer aan de hand?

De Indonesische regering leek begin vorige week overvallen door het nieuws dat de zogenoemde RMS een kort geding had aangespannen. Het feit dat de rechtszaak plaatshad in Den Haag droeg ook bij aan de misverstanden: Ging het om een gewone rechtbank in Den Haag of het Internationaal Strafhof in de Hofstad? Diverse juridische experts moesten in Indonesische talkshows  uitleggen dat het om een gewone rechtbank ging.

De grote vraag is nu of het werkelijk een ad-hoc beslissing was om het bezoek uit te stellen tot een zeer onzeker tijdstip in de toekomst. Was de Indonesische regering echt zo geschrokken door de plotse RMS-actie?

Diverse kranten publiceerden afgelopen week een chronologie van gebeurtenissen in het aanloop van het bezoek. De uitspraken van de Indonesische Ambassadeur Habibie op 23 september in het Financieele Dagblad over de angstpsychose van het Wilders-electoraat zet de boel al op scherp. Ikzelf begon toen al een beetje te twijfelen of het bezoek werkelijk doorging. In Nederland leken mensen echter heel erg zeker van het bezoek. Volgens mij had uiteindelijk de Indonesische president begin vorige week ook wel zin in het bezoek aan de ‘Negara kincir Angin,’ het land van de windmolens.

Het is een zware periode voor de oud-generaal. Het einde van september bracht etnische onrust in Tarakan, Kalimantan, een bloedige vechtpartij tussen gangsters in de Jakartaanse expat-wijk Kemang (drie doden), en rommelige benoemingen van de nieuwe politiecommandant en Attorney General.

Toen de president met zijn gehele entourage werkelijk op het Halim-vliegveld zat te wachten, was ik ook over stag. De president van het grootste moslimland zou werkelijk naar Nederland komen, waar hij een toespraak zou  houden voor de Eerste en Tweede Kamer. ‘Wat zouden de eerste reacties van Wilders zijn na deze presidentiële toespraak?’ ging het door mijn hoofd? En wat zou vervolgens weer de reactie zijn van de Indonesische media en politiek?

Het zou een interessant politiek pingpong-gevecht opleveren, met waarschijnlijk de nodige demonstraties voor de Nederlandse ambassade in Jakarta.

De Indonesische president beschikt niet meer over diezelfde immense populariteit van enkele jaren geleden in zijn land. Toch zijn de woorden ‘Belanda’ en ‘Harga Diri’ (zelfrespect) genoeg om een massale steunbetuiging van het volk te krijgen voor het besluit om het staatsbezoek naar Nederland uit te stellen. Een Indonesische mensenrechtenorganisaties beargumenteerde dat het uitstellen als gevolg van de RMS-rechtszaak ook wel een soort schuldbekentenis leek. Indonesische rechtsgeleerden spraken van de precedent-vorming van de beslissing op basis van de rechtszaak in Den Haag. Straks kan de president geen land meer bezoek omdat separatisten daar een rechtszaak tegen de Indonesische regering aanspannen. En sommige Indonesische politici meenden dat een groot staatshoofd gewoon dapper naar alle landen moeten afreizen zoals Obama en Achmadinejad ook doen.

Het laatste bericht is dat het fenomeen Wilders een onderliggende reden was voor het besluit om de boel uit te stellen. Wilders en zijn partij zullen de komende jaren niet heel snel het politiek toneel verlaten. Wanneer zal de Indonesische president ‘Het Land van de Windmolens’ bezoeken?  Geduld is een schone zaak.

Onder invloed van Oplosan

Pesta Miras staat voor Pesta Minuman Keras, oftewel een Feest met Sterke Drank. De Pesta Miras heeft een zeer negatieve betekenis.

Vol trots maakte het Indonesische leger vorige week bekend dat twee nieuwe Russische Sukhoi-straaljagers in Makassar waren gearriveerd. Rusland levert in totaal tien Sukhoi-vliegtuigen aan Indonesië. Voor de nieuwe Sukhoi’s hadden de Russen ook meteen een groep technici naar Indonesië gestuurd voor het onderhoud van de toestellen. De plaats waar de Russen terechtkwamen, was Makassar. De havenstad in Zuid-Sulawesi staat bekend staat om zijn vroom islamitische cultuur.

Enkele dagen na de heuglijke komst van de high-tech jets kwam plotseling het bizarre bericht: Twee Russische technici waren dood aangetroffen in hun kamers. Een derde overleed dagen later in het ziekenhuis. De Russen hadden alle drie dezelfde symptomen: buikpijn, koude trillingen, en uiteindelijk een pijnlijke dood. Sommige media in Rusland vroegen zich af of het stel vergiftigd was.

De militaire autoriteiten op de luchtmachtbasis in Makassar hadden de Russen sinds hun aankomst op vijf september verboden alcohol te nuttigen op het terrein. Een fatale vergissing, zo is misschien achteraf vast te stellen. In het streng gelovige Zuid-Sulawesi is sterk drank niet heel gemakkelijk voorhanden.

De Russen zouden zich mogelijk hebben vergrepen aan methanol, dat beter bekend staat als anti-vries. De Russische ambassadeur in Jakarta Aleksandr Ivanov noemde de dood van de drie landgenoten  een ongeluk. Een typisch geval van chronisch alcoholisme dat veel Russen parten speelt, zou je denken. Maar de drie Russen zijn nog niets vergeleken bij het aantal Indonesiërs dat zich elk jaar op gruwelijke wijze dood drinkt. Een kort overzicht van de afgelopen maanden:

Op 18 september dronken in Sukoharjo, Midden-Java, drie mannen zich dood, toen ze een gevaarlijke cocktail brouwden van goedkope vodka, energy drink, soda en bier.

Op 26 augustus stierven zeker veertien mensen na een feestje in Jaka Karsa, in Zuid-Jakarta. Tijdens het feestje hadden de jonge Indonesiërs ‘Oplosan’ gedronken, een wilde mix van drankjes. Ze hadden de Oplosan in een klein tokootje in de buurt gekocht.

Op 22 april stierven 21 mensen in Salatiga, Midden-Java een gruwelijke dood na een dagenlange opname in de Intensive Care. Ze kwamen allemaal van hetzelfde feestje vandaan. Dokters vonden hoge gehalten methanol in hun bloed.

Er zijn nog veel meer van dit soort berichten waarin het drinken van ‘Oplosan’ fataal bleek. Oplosan is de verzamelnaam van dodelijk, chemische cocktails die de kampong-jeugd naar binnengiet.

Je kan je afvragen of de dodelijke gevallen hadden plaatsgevonden als er een goede slijterij in de buurt was. Het lijkt erop dat het droogleggen van districten en steden in Indonesië door streng-islamitische lokale besturen, ertoe leidt dat  Indonesiërs voor een feestje tot de levensgevaarlijke Oplosan-dranken zijn veroordeeld. Of kunnen ze geen betere drank betalen?

Het is wachten tot het volgende groepje zich dooddrinkt met antivries in het tropische Indonesië.

Een zware week voor de president

Terwijl de populariteit van oud-president Bush de afgelopen weken juist weer toenam, kreeg de Indonesische president Yudhoyono veel teleurstellingen te verwerken.

Het was een zware laatste week van de Ramadan voor president Susilo Bambang Yudhoyono, die op donderdag negen september jarig was. Eerst moest hij de op handen zijnde oorlog met buurland Maleisië bezweren. Toen ontving hij plotseling kritiek uit eigen militaire gelederen over zijn stijl van leiderschap. En als klap op de vuurpijl viel er een dode tijdens de Open House ceremonie van de president.

Maleisië had de fout gemaakt om drie Indonesische ambtenaren van het Zeevaart-departement in Kalimantan in de boeien te slaan. De twee buurlanden ruziën al decennia lang over de kleine eilandjes bij Kalimantan, waar toevallig veel olie in de grond zit. President Soekarno voerde  in de jaren zestig de compromisloze ‘Konfrontasi-politiek’ met Maleisië. Zijn commandotroepen leverden een gevreesde en weinig succesvolle strijd met Maleisische, Britse en Australische commando’s in de jungle van Kalimantan. Sindsdien is het haat en nijd tussen de Indonesische reus (235 miljoen inwoners) en de Maleisische relatief rijke dwerg (30 miljoen inwoners).

Hierbij toont de Indonesische president Yudhoyono zich, net als zijn voorganger en tevens leger-generaal Soeharto, relatief pragmatisch en berekend in de verhouding met Maleisië. Desondanks koos Yudhoyono het militaire hoofdkwartier Cilangkap, in Jakarta als locatie voor de presidentiële toespraak om de crisis met Maleisië te bezweren.

Yudhoyono’s gematigde toespraak oogstte veel kritiek van de zogenoemde ‘warmongers’ in het parlement en de media. Enkele dagen voor de toespraak toonde een opiniepeiling aan dat de ‘approval-rate’ voor de president met dertig procent is gezakt naar zestig procent. Een grote daling in de ogen van de Indonesische media en criticasters. En toen ging het alleen nog maar meer de slechte kant op.

In Kompas, de grootste en meest gezaghebbende krant van Indonesië stond een kritisch opinieartikel over de leiderschapskwaliteiten van de, vorig jaar herkozen, president. Wekelijks verschijnen talloze kritische artikelen over de president en zijn regering, dat is niet zo bijzonder. Het meest schokkende was nou juist de auteur van het artikel: Luchtmacht-Kolonel Adjie Suradjie. De Indonesische legertop leek collectief door een wesp gestoken. Het komt eigenlijk nooit voor dat Indonesische militairen actief in dienst openlijk kritiek leveren op de Indonesische president. Het feit dat Yudhoyono zelf een product is van dit machtige instituut, maakte de zaak nog pijnlijker. Kolonel Adjie heeft verklaard niet bang te zijn voor disciplinaire maatregelen van zijn militaire superieuren.

President Yudhoyono besloot op negen september zijn verjaardag op sobere wijze te vieren tijdens een grote Suikerfeest-bijeenkomst in de Istiglal-moskee in Jakarta. Een dag later hield hij op joviale wijze Open House in het presidentiëel paleis in Jakarta. Indonesiërs uit alle hoeken van de archipel mochten langskomen om hun president de hand te schudden. En de mensen toogden dan ook massaal naar het paleis. En toen ging het opnieuw mis. In het gedrang en de hete temperaturen bezweek de 45-jarige Joni uit West-Java. Hulp kwam te laat. Die dag berichtten de vrijgevochten Indonesie media vooral over het dode slachtoffer tijdens de Open House van president Yudhoyono. Het was een zware week voor de 61-jarige president. Hopelijk kan hij in oktober in Nederland even uitrusten.

De Pilaar van Playboy

De voormalige hoofdredacteur van Playboy Indonesia kreeg eind augustus twee jaar gevangenisstraf.

Het ging zo goed met de persvrijheid in Indonesië. Maar dit jaar lijken de kinderziektes uit het verleden weer dodelijke slachtoffers te eisen in de hedendaagse Indonesische samenleving: Een hoofdredacteur moet de cel in, een reporter doodgehakt door een woedende mensenmassa, en een journalist levenloos in een riviertje aangetroffen.

Erwin Arnada is momenteel de meest gezochte man in Jakarta. Het Indonesische Hooggerechtshof besloot de voormalige Playboy-hoofdredacteur op 25 augustus twee jaar gevangenisstraf toe te kennen wegens het overtreden van de fatsoenswet, artikel 282 van het Indonesische wetboek van strafrecht. Even voor de goede orde: De Indonesische Playboy toont geen naaktfoto’s maar dames in bikini’s en badpakken. En het blad is in 2006 opgeheven.

Het Playboy-verhaal was al lang en breed vergeten. Ook ik had in 2006 na een lange speurtocht een exclusief interview met Playboy-man Erwin Arnada. Die vertrouwde mij toe een vroom moslim te zijn, die vijf keer per dag bidt.

Dit kon de islamitische knokploeg FPI niet beletten om de oorlog te verklaren aan Arnada. Kort na het vonnis eind vorige maand renden FPI-leden naar een kopiëerapparaat met een foto van Erwin Arnada. Ze gingen de straat op en deelden folders uit als een soort burgerpolitie. Met als doel het zo snel mogelijk overhandigen van Arnada aan de politie.

Inmiddels zijn veel vraagtekens gezet bij het vonnis van de hoogste rechterlijke instantie van Indonesië. Vooral dat in deze al vergeten rechtszaak strafrecht is toegepast. Het rechterlijk besluit zou al vorig jaar in juli zijn genomen. Onduidelijk is waarom het nu plotseling moet worden gehandhaafd. Het is voor buitenstaanders wel erg toevallig dat deze omstreden uitspraak precies plaatsheeft in de heilige maand ramadan. Erwin Arnada lijkt zijn lot rustig af te wachten in Jakarta. Hij heeft zich nog niet bij de politie gemeld.

Indonesische journalisten zijn momenteel weer flink wakker geschud over de risico’s van hun vak op de archipel. In Jakarta en Bali demonstreerden tientallen ‘wartawan’(journalisten) tegen de gruwelijke dood van een lokale reporter op het Molukse eiland Tual. De 32-jarige reporter filmde een bloedig straatgevecht tussen twee dorpen. Een groep keerde zich tegen hem. De wonden van een machete-mes in nek en hoofd maakten een eind aan zijn leven. Het dodelijke incident toont opnieuw aan hoe kwetsbaar Indonesische reporters zijn in de regio. Eind juli vonden Papoea’s de reporter Ardiansyah levenloos aan in een riviertje. Hij zou kritisch hebben bericht over politici tijdens regionale verkiezingen. De politie twijfelt nog over de doodsoorzaak, maar voor de Indonesische journalistenbond AJI betreft het niets anders dan een koelbloedige moord.

Indonesische journalisten zijn zeker geen lieverdjes. Met name in de buitengewesten vindt corruptie plaats, waarbij journalisten enveloppes met geld krijgen. Maar iedere moord betekent uiteindelijk een aanslag op de belangrijkste pilaren van de fragiele democratie in Indonesië: de persvrijheid en vrijheid van meningsuiting.